Το 1921 δημοσιεύτηκε στην ΚΟΜΕΠ (Κομμουνιστική Επιθεώρηση) το Μανιφέστο του Β΄ Συνεδρίου της Γ΄ Διεθνούς. Στην πρώτη παράγραφο με τίτλο «Οι διεθνείς όροι μετά τη Συνθήκη των Βερσαλλιών» η Κομμουνιστική Διεθνής συνόψιζε ένα τραγικό συμπέρασμα και ταυτόχρονα την κύρια αιτία του σύγχρονού της και μελλοντικού σφαγείου των λαών της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας:
«Ο ιμπεριαλισμός αντιλαμβάνεται τον θρίαμβον των εθνικοτήτων ως ιδικόν του. Τα νέα αστικά μικρά κράτη είναι προϊόντα του ιμπεριαλισμού. Ο ιμπεριαλισμός εδημιούργησε δια την μέλλουσαν προστασίαν του μίαν σειράν από μικρά κράτη τα οποία καταπιέζει εκ του εμφανούς ή τα προστατεύει, που στην πραγματικότητα σημαίνει ότι είναι υπόδουλα».
Όπως αντίστοιχα και δεν δημιούργησε άλλα μικρά κράτη, όταν δεν εξυπηρετούσαν τα συμφέροντά τους, προσθέτουμε. Όπως έγινε με τον ποντιακό ελληνισμό, τους Αρμένιους αλλά και με τα τριάντα εκατομμύρια του κουρδικού λαού στα εδάφη της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Για την προσφυγιά από τον Πόντο και τους απογόνους της μια ημερομηνία είναι ορόσημο στις προσπάθειες για τη δικαίωσή τους. Η 19η Μαΐου 1919, η μέρα που ο Κεμάλ Ατατούρκ αποβιβάστηκε στη Σαμψούντα. Μια επίμονη επιλεκτική ιστοριογραφία έχει επικεντρωθεί γύρω από αυτήν αλλά και γύρω από την κατηγορία του κεμαλομπολσεβικισμού (βλ Βλάση Αγτζίδη), της ενίσχυσης, δηλαδή, από πλευράς των μπολσεβίκων του κεμαλικού αντάρτικου.
Όσο, όμως, κάποιος φτάνει στα πιο βαθιά σε συζητήσεις με συμπολίτες ποντιακής καταγωγής- για το ποιοι, πού, πότε, πώς και γιατί- αλλά και όσο μελετάει περισσότερο την ιστορία του ελληνισμού του Πόντου, συνειδητοποιεί ότι τα παραπάνω ελάχιστα εξηγούν, γιατί οι Αρμένιοι «πέθαναν όλους τους θανάτους του κόσμου» αλλά και γιατί «ίσως μόνο ο Πόντος εξ όλων των άλλων μερών (του ελληνισμού της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) είχε τας περισσοτέρους μυριόνεκρους θυσίας».
Για τον παραπάνω λόγο θα προσπαθήσουμε πολύ συνοπτικά να παρουσιάσουμε ορισμένες άλλες πτυχές της ιστορίας και ορισμένες άλλες ημερομηνίες ως αφορμή για αναζήτηση και μελέτη περισσότερο, αφού δεν φιλοδοξεί μια τέτοια σύντομη αναφορά να παρουσιάσει μια σε βάθος και κυρίως ολόπλευρη περιγραφή της ιστορίας.
Ωστόσο, θα πρέπει να ειπωθεί ότι η πρόσφατη δραματική ιστορία των πληθυσμών αυτών φωτίζεται πιο έντονα, όταν γίνει κατανοητή η ιδιαίτερη πορεία τους στην ιστορία, από την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, τη Δυναστεία των Κομνηνών μέχρι το 1461, την άλωση από τον Μωάμεθ Β τον Πορθητή, την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που υπήρξε σκληρή αλλά και κατά περιόδους μεταρρυθμιστική- προοδευτική (Τανζιμάτ 1860). Έτσι ξεδιπλώνεται στον αναγνώστη ο πολιτιστικός πλούτος που μετέφεραν οι Πόντιοι στην Παλιά Ελλάδα: η ιδιαιτερότητα της μουσικής της κεμεντζέ, οι συλλογικοί χοροί τους, το λαϊκό παραδοσιακό θέατρο των Μωμόγερων με το καυστικό αντιεξουσιαστικό του περιεχόμενο αλλά και- η πλούσια και ιδιαίτερη για το βάθος της ιστορίας της- ποντιακή γλώσσα με τους υπέροχους λαϊκούς ποιητές της.
Οι πληθυσμοί των παραλίων της Μαύρης Θάλασσας υπήρξαν λόγω γεωγραφικής θέσης αλλά και οικονομικής ανάπτυξης βορά σε κάθε μέτωπο που άνοιγαν οι μυλόπετρες των πολέμων του 20ου αιώνα.
Καταστάσεις που για τους παλαιοελλαδίτες ήτανε ολότελα ξένες και μακρινές μιας και είχε εκεί ήδη αποτιναχτεί ο ζυγός της οθωμανικής κυριαρχίας. Ό,τι θεωρούνταν νίκη για τους πρώτους, σήμαιναν συμφορές για τους Πόντιους. Για παράδειγμα, οι Βαλκανικοί πόλεμοι του 1912- 1913 υπήρξαν αιτία για σκληρή φορολόγηση των τελευταίων και ξάφρισμα των περιουσιών τους.
Λίγο μετά το ξέσπασμα του Α΄ ΠΠ στις 21 Ιουλίου του 1914 στον οποίο ο Σουλτάνος τάχτηκε με το μέρος του Άξονα, στάλθηκαν στους Έλληνες του Πόντου φάκελοι για επιστράτευση. Εναντίον ποιων θα έπρεπε να πολεμήσουν αυτοί; Η πλειοψηφία αρνήθηκε, έγιναν φυγόστρατοι, βγήκαν στα βουνά, ενώθηκαν σε μικρές ομάδες καταδιωκόμενων.
Ένας άλλος πολύ σημαντικός και ιδιαίτερος παράγοντας που πρέπει ο κάθε μελετητής να έχει υπόψη του είναι η μακραίωνη σύνδεση των πληθυσμών του Πόντου με την Ρωσική Αυτοκρατορία, με την τσαρική Ρωσία. Το εμπόριο που αναπτύχθηκε μέσω της Μαύρης Θάλασσας με τη Ρωσία και οι στενές διασυνδέσεις που επέφερε, είναι που βοήθησε στην ανάπτυξη της ποντιακής αστικής τάξης αλλά και στη γενικότερη πρόοδο της περιοχής. Για παράδειγμα, τα Φροντιστήρια, τα ελληνικά σχολεία στην Τραπεζούντα, στην Κερασούντα, στην Αμισό και αλλού ιδρύθηκαν από Πόντιους που είχαν πλουτίσει από αυτό το εμπόριο.
Όταν «ξέσπασε» ο Πρώτος Ιμπεριαλιστικός πόλεμος ήταν αναμενόμενο οι Έλληνες του Πόντου να βλέπουν τον τσαρικό στρατό ως απελευθερωτή τους. Όταν ο τελευταίος φτάνει μέχρι την Τραπεζούντα και ενώ τα ρωσικά Ντρέντνωτ τη βομβαρδίζουν, οι ελληνικοί πληθυσμοί φοβούνται αλλά διατηρούν την ελπίδα της ρωσικής «βοήθειας». Όσο όμως ζυγώνει ο ρωσικός στρατός, οι τσέτες (άτακτο, παραστρατιωτικό σώμα εξοπλισμένο από τους Νεότουρκους) αφηνιάζουν εναντίον τους ενώ από ρωσικής πλευράς δεν υπήρχε κανένα σχέδιο για τη «βοήθεια» αυτών των πληθυσμών. Έτσι, το 1916 και μέχρι και το 1917 έχουν ήδη ξεκινήσει να στήνονται τα μνημεία φρίκης των Ρωμιών του Πόντου, στην Κερασούντα, στην Αμισό, στην Τρίπολη και αλλού ενώ χιλιάδες καταφεύγουν πρόσφυγες στο Βατούμ, στην Τιφλίδα, στο Νοβοροσίσκ και σε άλλες πόλεις της νότιας Ρωσίας.
Επίσης σημαντικός και ιδιαίτερος παράγοντας είναι το ζήτημα των Τσετών. Οι αφηνιασμένοι αυτοί συμμορίτες που λεηλατούσαν τα χωριά και έσφαζαν τους κατοίκους ήταν όργανα του ανεπίσημου στρατού του Κεμάλ. Και το σημαντικό είναι ότι εκείνη την περίοδο η πρώην Οθωμανική Αυτοκρατορία έχει διττή εξουσία: την επίσημη του Σουλτάνου και την ανεπίσημη του Κεμάλ και των υποστηρικτών του. Μην ξεχνάμε πως η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν σε πολιτική κρίση ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα λόγω της οικονομικής εσωτερικής κρίσης εντός της (αγροτικό ζήτημα, έλλειψη ρευστότητας, έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο κλπ, μείωση μισθών στρατεύματος κ.α). Τα παραπάνω κάνουν ακόμα πιο βαριά και πολύπλοκη την συνθήκη επιβίωσης για τον ελληνισμό του Πόντου. Φάνηκε ιδιαίτερα μετά τη Συνθήκη των Σεβρών (1920) την οποία υπέγραψε ο Σουλτάνος αλλά αρνήθηκε ο Κεμάλ.
Καταλαβαίνει, λοιπόν, κανείς ότι η ανακωχή (ακόμα και κατ’ όνομα) του 1918 δεν έφτασε ποτέ στον Πόντο. Αντίθετα από το 1914 ξεκινάει το μεγάλο μαρτύριο των διωγμών, των εκτοπίσεων αλλά και το έπος της Ποντιακής Αντίστασης, σε ανατολικό και δυτικό Πόντο, ένα έπος που χτίστηκε πάνω στην αναγκαιότητα της επιβίωσης των πληθυσμών αυτών απέναντι στις ορδές της βίας και της μισαλλοδοξίας που αντιμετώπιζαν. Χαρακτηριστικό του αντάρτικου τόσο στη Σάντα αλλά και δυτικά ήταν ότι οι «εν ταις σπηλαίοις και εν ταις οπαίς της γης» αντάρτες ήταν καταδιωκόμενοι, με λιγοστό οπλισμό και μάλιστα μαζί τους είχαν πλήθος γυναικόπαιδα.
Καμία Μεγάλη Δύναμη από τους νικητές ιμπεριαλιστές δεν βοήθησε στην επιβίωση αυτή παρά τα κροκοδείλια δάκρυα τους για τα καταπιεσμένα έθνη. Ο μητροπολίτης Χρύσανθος που ήταν και ο επίσημος διπλωματικός αντιπρόσωπος θα λέγαμε απέναντι στο ελληνικό κράτος και στις μεγάλες Δυνάμεις αναφέρει χαρακτηριστικά για το 1917, για την κατάσταση, δηλαδή, που δημιουργήθηκε στα μέρη του μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και την υποχώρηση του ρωσικού στρατού από τα ξένα εδάφη:
«Οι «άθεοι» Μπολσεβίκοι, εν αντιθέσει προς ότι δεν έπραξαν αι «Χριστιανικαί» Δυνάμεις της Δύσεως δια του κολοσσιαίου αυτών στόλου κατά την εν μηνί Αυγούστω 1922 πυρπόλησιν και σφαγήν της Σμύρνης… περισυνέλεξαν εις 3000 στην Τραπεζούντα».
Γιατί με την παραπάνω υποχώρηση οι Πόντιοι κατάλαβαν ότι επάνω τους θα πέσει η μεγάλη αντεκδίκηση των Τσετών και- ιδίως οι φυγόστρατοι- συγκεντρώθηκαν κατά χιλιάδες στα λιμάνια ζητώντας από τα ρωσικά αλλά όχι τσαρικά πια πλοία να τους φυγαδεύσουν.
Ας δούμε όμως κάποια ιστορικά γεγονότα από πλευράς ελληνικού κράτους και Μεγάλων Δυνάμεων από το 1919 μέχρι το 1921:
1919:
- Τον Γενάρη, ο Βενιζέλος στέλνει τα ελληνικά αγήματα στην Ουκρανία, για να εξυπηρετήσει τα γαλλικά (κυρίως) ιμπεριαλιστικά συμφέροντα που είχαν πληγεί από τη Σοσιαλιστική Επανάσταση. Για το τι σήμαινε η αποστολή του ελληνικού Α Σώματος Στρατού στην εκστρατεία των Ιμπεριαλιστών ενάντια στην επαναστατημένη Ρωσία και για τις συνέπειές που είχε για τη χώρα μας μπορεί κανείς να διαβάσει και εδώ.
- Από τις 18 Ιανουαρίου έχει ξεκινήσει η Συνδιάσκεψη Ειρήνης στο Παρίσι μεταξύ των ιμπεριαλιστών, Γαλλία, Αγγλία, Ιταλία, ΗΠΑ (χωρίς τη συμμετοχή εννοείται των επαναστατημένων λαών της Ρωσίας). Στις 5 Μαρτίου του 1919 ο μητροπολίτης Χρύσανθος υποβάλλει στον Βενιζέλο το υπόμνημα για την Ανεξαρτησία του Πόντου.
- Απρίλιος: η ειδική επιτροπή του Οικουμενικού Πατριαρχείου δημοσιεύει τη Μαύρη Βίβλο, όπου παρουσιάζει με στοιχεία όλη τη δραματική κατάσταση του ποντιακού πληθυσμού. Τον ίδιο μήνα, ο Βενιζέλος στέλνει το «Βέλος» στα παράλια του Πόντου με πρόθεση τη μελέτη για επαναπατρισμό στον Πόντο(!) των Πόντιων που έχουν φύγει στην προσφυγιά. Τον μήνα Απρίλιο η Συνδιάσκεψη «Ειρήνης» στο Παρίσι συνεχίζεται. Όπως είναι γνωστό, το ζήτημα του Πόντου αγνοήθηκε και η περιοχή μοιράστηκε ανάμεσα σε Τουρκία και Αρμενία. Είναι λογικό να αναρωτηθεί κανείς πώς μπορούσε η ελληνική κυβέρνηση να μελετά τον επαναπατρισμό ενώ δεν είχε κανένα σχέδιο για την περιοχή.
- Στις 14 Μαΐου το «Αβέρωφ» αποβιβάζει τα αγήματα του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη.
1920:
- Ιούνιος: ο διαβόητος εγκληματίας αρχισυμμορίτης Τοπάλ Οσμάν έχει περικυκλώσει με τους 800 τσέτες του τη Σάντα.
- 10 Αυγούστου: υπογράφεται- μετά το Παρίσι- από τις Μεγάλες Ιμπεριαλιστικές Δυνάμεις η Συνθήκη των Σεβρών. Αυτή η προσωπική επιτυχία όπως λέγεται συχνά του Ελευθέριου Βενιζέλου προκάλεσε τους πανηγυρισμούς. Όχι βέβαια στους Πόντιους: με ιδιαίτερη μανία ξέσπασαν Νεότουρκοι και Τσέτες εναντίον τους, ληστείες, κάψιμο χωριών, άγριες σφαγές, βιασμοί χριστιανών γυναικών, κρέμασμα νεαρών αγοριών, «αποστολές θανάτου» χωρίς τέλος στα βάθη της Τουρκίας όπου πέθαιναν από τις κακουχίες και την πείνα.
1921:
- Τον Φεβρουάριο αρχίζει η Τρίτη Συμμαχική Συνδιάσκεψη στο Λονδίνο που συνεχίζεται μέχρι το Μάρτιο και «ξηλώνει» τη Συνθήκη των Σεβρών θέτοντας ξεκάθαρα την υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων στον Κεμάλ. Χαρακτηριστικά, στο περιθώριο της Συνδιάσκεψης αυτής υπογράφεται η πρώτη επίσημη συμφωνία μεταξύ Ιταλίας- κεμαλιστών, στις 12 Μαρτίου 1921.
- Στις 20 Οκτωβρίου υπογράφεται η Συμφωνία της Άγκυρας ή Σύμφωνο Φρανκλέν Μπουιγιόν, η συμφωνία, δηλαδή, στήριξης της Γαλλίας στους Νεότουρκους.
Και οι δύο παραπάνω συνθήκες:
α. είχαν μια χρονική προεργασία επαφών και στήριξης οικονομικής και στρατιωτικής,
β. αποτέλεσαν καταπάτηση των προηγούμενων Διεθνών Συνθηκών (ζήτημα αν βρει κάποιος στην ιστορία του προηγούμενου αιώνα μια διεθνή συνθήκη που να τήρησαν οι ιμπεριαλιστές)
γ. αποτελούσε ξεκάθαρη θέση ενάντια στην προώθηση των ελληνικών συμφερόντων στις περιοχές της διαλυμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
- Ιούλιος: στην Τραπεζούντα και στα χωριά οι Τούρκοι μαζεύουν τους Έλληνες σε στρατόπεδα, προορισμένους προς άγνωστες κατευθύνσεις.
- Αύγουστος: αρχίζουν οι εκτελέσεις επιφανών Ποντίων από τα Δικαστήρια της Ανεξαρτησίας στην Αμάσεια.
- Σεπτέμβριος: Το αποκορύφωμα της τραγωδίας, όλος ο Πόντος καιγόταν, οι πληθυσμοί σφαζόντουσαν στους δρόμους προς την εξορία. Τα χωριά της Σάντας ερημώνουν και μένουν μόνο οι αντάρτες.
- Δεκέμβριος: Το Οικουμενικό Πατριαρχείο απευθύνει προς όλους τους εμπλεκόμενους την εξής ερώτηση για τους 585.000 όπως υπολογίζει τους Έλληνες του Πόντου: «Πού γης ευρίσκωνται; Ζώσιν εισέτι;»
- Στις 7 Ιουνίου του 1922, μοίρα ελληνικού στόλου με τα «Αβέρωφ», «Πάνθηρ», «Ιέραξ» εμφανίζονται στα παράλια του Πόντου αλλά οι Μεγάλες Δυνάμεις αντιδρούν σε οποιαδήποτε ανάμειξη για τη διάσωση των πληθυσμών.
Από εκεί και πέρα και μέχρι το 1924 η εικόνα στον Πόντο είναι η ίδια: όσοι πληθυσμοί είχαν γλιτώσει από τις σφαγές και την εξόντωση συνέρρεαν κατά χιλιάδες στις παραθαλάσσιες πόλεις περιμένοντας τα καράβια από την Ελλάδα να τους παραλάβουν. Χαρακτηριστικά, το 1924 το υπερωκεάνιο «Ωκεανός» στοιβάζει εφτά με οκτώ χιλιάδες ψυχές, πολλές από τις οποίες πεθαίνουν από τις αρρώστιες στη διαδρομή.
Από τις λίγες παραπάνω αναφορές, είναι προφανές ότι ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, ένας πόλεμος που έγινε για το ξεπέρασμα της γενικής κρίσης του καπιταλιστικού συστήματος μεταξύ αναδυόμενων και παλιών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, ένας πόλεμος που οι καταστροφές του θα ήταν πολύ πιο μαζικές και χρόνιες, αν οι μπολσεβίκοι δεν είχαν επαναστατήσει για την Ειρήνη και τη Ζωή, συνέχισε να απλώνει τις συμφορές του πολλά χρόνια μετά την τυπική λήξη του στις ζωές των ξεριζωμένων του Πόντου και των παραλίων της Μικράς Ασίας αλλά και όλων των λαών της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επειδή αυτό εξυπηρετούσε τα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα κυρίως των Άγγλων, των Γάλλων και των ΗΠΑ.
Η ειλικρίνεια του ίδιου του Ελευθέριου Βενιζέλου σε επιστολή προς τον Άγγλο Υπουργό Εξωτερικών, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, είναι πέρα για πέρα αποκαλυπτική:
«Η Ελλάς όλα αυτά τα έπραξε τη απαιτήσει υμών, με τη βοήθειά σας και την επιθυμίαν σας. Τώρα, οπότε επέρχεται η συμφορά μας αφήνετε».
Όσο δύσκολο κι αν είναι για έναν απόγονο αυτών των τραγωδιών στο σήμερα να τοποθετήσει τα πρόσωπα (Βενιζέλος- Κεμάλ) και τις πράξεις τους στα πλαίσια της εξάρτησης των αδύναμων οικονομικά χωρών από τις ισχυρές μονοπωλιακές δυνάμεις, είναι όμως ο μόνος δρόμος για να φωτίσει το παρελθόν και το παρόν του.
Βασικές πηγές:
– Η Γη του Πόντου, Δημήτρης Ψαθάς.
– Ημερολόγιο της δράσεως των Ελλήνων ανταρτών της Σάντας (1916- 1924), Κωνσταντίνου Κουρτίδη (Ευκλείδη Κουρτίδη), Σωματείο Παναγία Σουμελά, Εκδ. Αφοί Κυριακίδη Α. Ε., 2007
– Το Λαϊκό Παραδοσιακό Θέατρο του Πόντου, Χρήστου Σαμουηλίδη εκδ. Αφοί Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1991.
Υ.Γ.: Το 1930 η πρωτοπόρα μουσικολόγος και λαογράφος Μέλπω Μερλιέ και οι συνεργάτες της φωνογράφησαν 104 τραγούδια από τον ανατολικό και δυτικό Πόντο. Το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ, στην ψηφιακή του δουλειά, μας τα παρουσιάζει εδώ:
http://www.mla.gr/albums_prev_el.php?editalbumid=730